از بهترین امتیازات جامعه بشرى هنر معلمى است. معلم با تعلیم و نشرِ علم،
انسانها را به سوى کمال و پیشرفت سوق مى‏دهد و عشق و ایمان را بر لوح جان
و ضمیر پاک انسانها ثبت مى‏کند و نداى فطرت را در فضاى عالم طنین‏انداز
مى‏گرداند. در حقیقت تمام ترقیات و کمالات انسانها مدیون معلم است. اساسا
تعلیم و تعلم از نعمتهاى خداوند متعال است که اول براى انبیاء و اولیا و
سپس به دیگران ارزانى داشته است.
به این جهت، معلم بودن از ویژگیهاى
انبیاست. خداوند متعال مى‏فرماید: «هُوَ الَّذِى بَعَثَ فِى
الاْءُمِّیِّینَ رَسُولاً مِّنْهُمْ یَتْلُواْ عَلَیْهِمْ ءَایَـتِهِ وَ
یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَـبَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِن کَانُواْ
مِن قَبْلُ لَفِى ضَلَـلٍ مُّبِینٍ »؛ «او کسى است که در میان جمعیّت درس
نخوانده، رسولى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها مى‏خواند و آنها
را تزکیه مى‏کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت مى‏آموزد و مسلما پیش از آن
در گمراهى آشکارى بودند.»
بزرگ‏ترین معلم جهان بشریت حضرت رسول خاتم
"صلى‏الله‏علیه‏و‏آله" به این ویژگى خود افتخار مى‏کرد. آن بزرگوار زمانى که
با دو گروه در مسجد مواجه شد که گروه اول عبادت مى‏کردند و گروه دوم به
آموزش علم مشغول بودند، گروه دوم را که در محضر استادى علم مى‏آموختند،
افضل دانست و فرمود: «اِنَّمَا بُعِثْتُ مَعَلِّما همانا که من به عنوان
معلم مبعوث شده‏ام.»
آن حضرت چنان براى معلمان و مقام ارجمند آنان ارزش
قائل بود که در دعاهایش مى‏فرمود: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُعَلِّمِینَ
وَاَطِلْ اَعْمارَهُمْ وَبارِکْ لَهُمْ فى کَسْبِهِمْ؛ خداوندا! معلمان را
بیامرز و عمر طولانى به آنان عطا فرما و کسب و کارشان را مبارک گردان!»
آرى،
معلمى از خصوصیات انبیا و از صفات محبوب آنان مى‏باشد. در مقام پاسداشت از
تلاشهاى معلمان سخنى بالاتر و زیباتر از کلام مولاى متقیان، حضرت على
علیه‏السلام نمى‏توان یافت که فرمود: «مَنْ عَلَّمَنى حَرْفا فَقَدْ
صَیَّرَنى عَبْدا؛ کسى که به من یک حرف بیاموزد، مرا بنده خود کرده است.»
البته این شرافت و فضیلت براى معلم، زمانى ارزشمند است که بتواند این
موهبت الهى را در وجود خود محقق سازد و با تمام وجود در جهت کمال جامعه به
آموزش بپردازد.

شرح در ادامه مطلب...

با توجه به سخنان پیش گفته، در این فرصت، آموزه‏هایى
را از روایات اهل بیت علیهم‏السلام در تکریم مقام معلم به خوانندگان گرامى
تقدیم مى‏کنیم.

بدون
تردید هر انسانى فطرتا دوست دارد تا از خدمتگزار خود تقدیر کند و چه خدمتى
بالاتر از آموزش علم و دانش به انسان مى‏تواند باشد. در آموزه‏هاى دینى ما
براى تقدیر از معلم سفارشهاى زیادى شده است و در سیره پیشوایان معصوم
علیهم‏السلام این امر مرسوم و مسلّم بوده است. ابن شهرآشوب در حالات امام
حسین علیه‏السلام مى‏نویسد:
در مدینه معلمى به نام عبد الرحمن سلمى
به یکى از فرزندان امام حسین علیه‏السلام سوره حمد را آموخت. هنگامى که
فرزند گرامى حضرت آن را در نزد وى قرائت کرد، امام بسیار خوشحال شد و معلم
را دعوت کرد و به عنوان تقدیر و تشکر هزار دینار و هزار حلّه به او پاداش
داد. وقتى امام حسین علیه‏السلام به خاطر این پاداش زیاد، مورد اعتراض
قرار گرفت، فرمود: «وَاَیْنَ یَقَعُ هذا مِنْ عَطائِهِ یَعْنِى
تَعْلِیمِهِ؛ این پاداش کجا و عطاى او، یعنى آموزش سوره حمد کجا!» آن‏گاه
امام حسین علیه‏السلام این ابیات را یادآور شد که:
اِذا جادَتِ الدُّنْیا عَلَیْکَ فَجُدْ بِها / عَلَى النّاسِ طُرّا قَبْلَ اَنْ تَتَفَلَّتْ
فَلاَ الْجُودُ یُفْنیها اِذا هِىَ اَقْبَلَتْ / وَلاَالْبُخْلُ یُبْقیها اِذا ما تَوَلَّتْ
یعنى
زمانى که دنیا چیزى بر تو ببخشد، تو نیز دست عطایت را بر همه مردم بگشا،
قبل از آنکه از دست تو برود! نه بخشش آن را از بین مى‏برد، اگر به تو رو
آرد و نه بخل آن را نگه مى‏دارد، اگر دنیا به انسان پشت کند.

از
منظر روایات اهل بیت علیهم‏السلام براى مقام معلمى ارزش بسیارى قرار داده
شده است؛ چرا که او روح و جان افراد را پرورش داده، به سوى رشد و ترقى و
تعالى مى‏برد.
حضرت سید الشهداء علیه‏السلام در یکى از رهنمودهاى
حیاتبخش خویش فرمود: «مَنْ دَعا عَبْدا مِنْ ظَلالَةٍ اِلى مَعْرِفَةِ
حَقٍّ فَاَجابَهُ کانَ لَهُ الاَْجْرُ کَعِتْقِ نَسَمَةٍ؛ هر کس انسانى را
از گمراهى به سوى شناخت حق و حقیقت راهنمایى کند و او نیز پاسخ مثبت دهد،
به اندازه آزادى یک بنده پاداش خواهد داشت.»
امام حسین علیه‏السلام در
این زمینه به مردى که در محضرش بود، چنین فرمود: «کدام‏یک از دو کار را
بیشتر دوست دارى: مرد ستمگرى مى‏خواهد فرد ناتوانى را به قتل برساند و تو
او را یارى مى‏کنى و از دست ظالم نجات مى‏دهى و یا اینکه فرد دگراندیشى که
اعتقادات فاسد دارد و مى‏خواهد یکى از شیعیان ما را که توانایى دفاع فکرى
و عقیدتى از باورهاى خود ندارد، گمراه کند و تو درى از علم و معرفت به روى
او مى‏گشایى و آن مستضعف فکرى را یارى مى‏کنى و در مقابل هجوم فرهنگى و
عقیدتى تجهیزش مى‏نمایى و او با دلایل محکم و منطقى بر دشمن عقیدتى خود
پیروز مى‏شود؟»
آن‏گاه در ادامه فرمود: «این ناتوان فکرى را یارى
کردن افضل است؛ چرا که خداوند متعال فرموده: «وَمَنْ أَحْیَاهَا
فَکَأَنَّمَآ أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا»؛ «هر کس فردى را زنده کند، مثل
این است که تمام مردم را زنده کرده است.» یعنى اینکه از کفر به سوى ایمان
راهنمایى و ارشادش نماید.»

حضرت
امیر مؤمنان على علیه‏السلام احترام معلم را بر هر قشرى از جامعه لازم
مى‏دانست و به مسلمانان سفارش مى‏کرد که به پاس خدمات این گروه ارزشمند در
هر مقامى که باشند، آنان را همانند پدر خود گرامى بدارند و در این زمینه
فرمود: «قُمْ عَنْ مَجْلِسِکَ لاَِبیکَ وَمُعَلِّمِکَ وَلَوْ کُنْتَ
اَمیرا؛ به پاس گرامى‏داشت پدر و معلم خود به‏پا خیز! گرچه پادشاه باشى.»
حضرت
زین العابدین علیه‏السلام نیز در ضمن شمارش حقوق اقشار مختلف جامعه،
معلمان را از طبقات برتر جامعه قلمداد کرده، به دوستان و شیفتگانش سفارش
مى‏کرد که حقوق معلمان و اساتید خود را به نحو شایسته‏اى مراعات کنند و در
رساله حقوق خود فرمود: «حَقُّ سائِسِکَ بِالْعِلْمِ فَالتَعْظیمُ لَهُ
وَالتَّوْقیرُ لِمَجْلِسِهِ وَحُسْنُ الاِْسْتِماعِ اِلَیْهِ؛ حق آموزگار
تو این است که او را تعظیم کنى و در مجلس محترم بدارى و به نیکویى سخنانش
را گوش کنى.»
در تفسیر امام عسکرى علیه‏السلام آمده است: «هنگامى که به
حضرت هادى علیه‏السلام خبر رسید یکى از فقهاى شیعه ـ که در مقام استادى
بود ـ با برخى از ناصبیان مناظره کرده و با برهانِ محکم و متقن، باطل بودن
ناصبى را اثبات نموده و او را رسوا کرده است،[خیلى خوشحال شد و] هنگامى که
آن استاد فرزانه به حضور امام هادى علیه‏السلام رسید، امام او را در صدر
مجلس به تخت بزرگى که در آنجا قبلاً نهاده بودند، راهنمایى کرد. این
درحالى بود که گروهى از علویان و بنى هاشم حضور داشتند و خود امام بر آن
تخت ننشست. حضرت آن استاد فقیه را بالا برد و تعظیم کرد تا اینکه بر روى
آن تخت نشانید.»

یکى از بهترین و
مؤثرین‏ترین اقشار اجتماعى، معلمان و اساتید و مربیان هستند. همان‏طور که
شمع خود مى‏سوزد و اطرافش را روشن مى‏کند، معلمان دلسوز و وظیفه‏شناس که
دانش‏آموزان و دانشجویان خود را با زحمات شبانه‏روزى به سوى روشنایى و
هدایت مى‏برند نیز جامعه را به نور علم و معرفت خویش روشن مى‏سازند. براى
همین، شایسته است که مقام معلمان و مدرسان را همه طبقات، محترم بشمارند.
از
منظر رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مقام سه گروهِ برجسته در جامعه را به
غیر از افراد گمراه و منافق کسى دیگر سبک نمى‏شمارد. آن حضرت چنین فرمود:
«ثَلاثَةٌ لا یُسْتَخَفُّ بِهِمْ اِلاّ مُنافِقٌ بَیِّنٌ نِفاقُهُ ذُو
شَیْبَةٍ فىِ الاِْسْلامِ وَمُعَلِّمُ الْخَیْرِ وَاِمامٌ عادِلٌ؛ از
تعظیم و تکریم سه گروه به غیر از افراد منافق که دو رویى آنان بر همگان
آشکار است، کسى دیگر سر باز نمى‏زند. این سه گروه عبارت‏اند از: سالمندى
که مویش را در راه اسلام سفید کرده، معلم نیکى و پیشواى عادل.»
در خاطرات آیة اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائرى، بنیانگذار حوزه علمیه قم آمده است:
در
دوران جوانى روزى در جلسه‏اى با حضور عده‏اى از علما که در میان آنان آقا
میرزا محمدتقى شیرازى و شهید آقا شیخ فضل اللّه نورى نیز دیده مى‏شد،
نشسته بودیم. در آن هنگام، پیرمردى ژولیده و لاغراندام که دستمال مانندى
به سر بسته و عبایى وصله‏دار بر دوش گرفته بود، در نهایت سادگى به آن جلسه
داخل شد. میرزا محمدتقى شیرازى فورا بلند شد و با احترام تمام آن پیرمرد
را به حضور جمع آورد و در بهترین جاى مجلس نشاند. او با اشاره به آقا شیخ
فضل اللّه، از میرزا پرسید: ایشان کیست؟ میرزا گفت: ایشان آقا شیخ فضل
اللّه نورى است و او را کاملاً معرفى کرد. پیرمرد روشن‏ضمیر گفت: چند سال
بعد شیخ فضل اللّه نامى را [به جرم دفاع از اسلام] در تهران بر دار
مى‏کشند. او تو نباشى!
سپس نام مرا از میرزا پرسید: میرزا گفت: او آقا
شیخ عبد الکریم یزدى است و از فضلاست. مسئله‏اى از من پرسید و من چون پاسخ
آن را خیلى واضح و پیش پا افتاده مى‏دانستم، نگفتم و سکوت کردم. میرزاى
شیرازى دوم بر من خشم گرفت و شدیدا ناراحت شد و خودش پاسخ مسئله را گفت و
اضافه کرد که علما در این باب این‏طور مى‏گویند. وقتى بیان میرزا تمام شد،
آن مرد ساده‏پوش خود به صورت دیگر پاسخ را تقریر کرد و میرزا گفته‏هاى او
را نوشت و به او نشان داد و پرسید: آیا همین گونه فرمودید؟ و او گفت: بلى.
سپس به من رو کرد و گفت: چندى بعد پرچم اسلام در قم بر دوش شیخ عبد الکریم
نامى به احتزاز در مى‏آید، او تو نباشى!
آن‏گاه برخاست و خداحافظى کرد
و رفت. میرزا محمدتقى شیرازى کفش پیش‏پاى او نهاد و او را بدرقه کرد و چون
بازگشت، بر من عصبانى شد که چرا به او بى‏اعتنایى کردم و توضیح داد که او
معلم اخلاق حوزه‏هاى علمیه، آخوند فتحعلى سلطان‏آبادى است.

مى‏توان در سایه اش آموختن / گنج عشق جاودان اندوختن
اول از استاد یاد آموختیم / پس سویداى سواد آموختیم
از پدر گر قالب تن یافتیم / از معلم جان روشن یافتیم
اى معلم چون کنم توصیف تو / چون خدا مشکل توان تعریف تو
اى تو کشتى نجات روح ما / اى به طوفان جهالت نوح ما
یک پدر بخشنده آب و گل است / یک پدر روشنگر جان و دل است
لیک اگر پرسى کدامین برترین / آنکه دین آموزد و علم و یقین

یکى
از مهم‏ترین مصادیق تعظیم معلمان و اساتید، حضور در کلاس درس آنان است که
انسان علاوه بر اینکه مطالب بسیارى از آنان مى‏آموزد، از آداب و رسوم و
اطلاعات غیر درسى نیز بهره‏مند مى‏شود؛ افزون بر آن، به مقام دوستان
خداوند و ثواب آنچه نزد خداست نیز دست مى‏یابد. در حقیقت آموزه‏هاى معلم،
همانند قطرات باران دلهاى تشنه را سیراب و استعدادها را شکوفا مى‏کند. به
این جهت، حضرت عیسى علیه‏السلام به پیروان خود سفارش کرد که:
«یا بَنى
اِسْرائیلَ زاحِمُوا الْعُلَماءَ فى مَجالِسِهِمْ وَلَوْ جُثُوّا عَلَى
الرُّکَبِ فَاِنَّ اللّهَ یُحْیِىِ الْقُلُوبَ الْمَیْتَةَ بِنُورِ
الْحِکْمَةِ کَما یُحْیىِ الاَْرْضَ الْمَیْتَةَ بِوابِلِ الْمَطَرِ؛ اى
بنى اسرائیل! در کلاسهاى درس دانشمندان ازدحام کنید! حتى اگر از تنگى مکان
درس ناچار باشید که بر روى زانوان بنشینید؛ چرا که خداوند متعال با نور
دانش و حکمت، دلهاى مرده را زنده مى‏کند؛ همان‏طورى که زمین مرده [و خشک]
را با قطرات باران احیا مى‏کند.»
حضور در جلسات دانشمندان و معلمان
حکمت چنان در زندگى انسان اثر دارد که ممکن است در اثر بى‏اعتنایى به آن
جلسات، انسان دچار خوارى شود و مورد خشم خداوند قرار گیرد. امام سجاد
علیه‏السلام در دعاى سحر به این نکته ظریف اشاره مى‏کند و در راز و نیاز
با خداوند این‏گونه نجوا مى‏کند: «سَیِّدى... لَعَلَّکَ فَقَدْتَنى مِنْ
مَجالِسِ الْعُلَماءِ فَخَذَلْتَنى؛ آقاى من!... شاید مرا در مجالس
دانشمندان ندیدى و به این خاطر دچار خذلان و خوارى نموده‏اى!»

در مطالب گذشته روایاتى در مقام و منزلت معلمان شایسته بیان شد. در خاتمه، به برخى از شرایط آنان نیز اشاره مى‏شود:

امام
صادق علیه‏السلام فرمود: «الْمُعَلِّمُ لا یُعَلِّمُ بِالاَْجْرِ
وَیَقْبَلُ الْهَدِیَّةَ اِذا اُهْدِىَ اِلَیْهِ؛ معلم به خاطر مزد درس
نمى‏دهد، [بلکه براى خدا و با خلوص نیت آموزش مى‏دهد] و هرگاه هدیه‏اى به
او دادند، آن را مى‏پذیرد.»

پیامبر
اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله دورترین مردم از خداوند را دو گروه معرفى نمود و
در توضیح گروه دوم فرمود: «وَمُعَلِّمُ الصِّبْیانِ لا یُواسى بَیْنَهُمْ
وَلا یُراقِبُ اللّهَ فِى الْیَتیمِ؛ و معلم کودکان که در میان آنان به
عدالت رفتار نمى‏کند و در مورد یتیم، خدا را در نظر نمى‏گیرد.»

على
علیه‏السلام فرمود: «مَنْ تَواضَعَ لِلْمُتَعَلِّمینَ وَذَلَّ
لِلْعُلَماءِ سادَ بِعِلْمِهِ؛ هر معلمى که بر شاگردانش تواضع و فروتنى
کند و در برابر دانشمندان خود را کوچک و پایین دست به حساب آورد، با دانش
خود به آقایى مى‏رسد.»

رسول
خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «در روز قیامت دانشمندان [و معلمان] بد را
مى‏آورند و به آتش جهنم مى‏اندازند. یکى از آنان [از شدت عذاب] در داخل
آتش به دور خود مى‏چرخد... کسانى که از او علم آموخته و نجات یافته‏اند،
به او مى‏گویند: واى بر تو! ما راه راست را از تو آموختیم و هدایت شدیم.
چرا تو اینگونه‏اى؟ او پاسخ مى‏دهد: من نسبت به آنچه به شما مى‏آموختم و
شما را از آن نهى مى‏کردم، مخالفت کردم.»