پیش از آنکه به تبیین وظایف دانشجو دربرابر استاد بپردازیم، تذکر نکتهای لازم استو آن اینکه دانشجو باید پیش از هر چیز، درباره کسی که سرمایه علمیاش را از او بهدست میآورد و حسن خلق و آداب و رفتارخود را تحت رهبری او فراهم میکند، مطالعهو بررسی کند. باید استادی را به عنوان الگوانتخاب کرد که از اهلیت و شایستگی کاملبرخوردار بوده، دینداری او محرز و پاکدامنیو صیانت نفس وی مشهور باشد. نبایددانشجو شیفته و فریفته فزونی آگاهیهایعلمی استادی گردد که از نظر تقوا و دیانت وجهات اخلاقی و سیاسی نقایص آشکاریدارد; زیرا زیان چنین استادی به دین واخلاق شاگرد، از نادانی شدیدتراست. با توجهبه این نکته، وظایف دانشجو در قبال استاد رابیان میکنیم:
1 - تلقی استاد به عنوان پدر واقعی. دانشجو باید چنان بیندیشد که استاد او -که از سلامت دین و اخلاق برخوردار است.-پدر واقعی و روحانی او است و مسلما مقامپدر روحانی از پدر جسمانی بالاتر وارجمندتر است.
2 - ارج نهادن به استاد و تجلیل از مقامعلمی وی. 3 - تواضع و فروتنی در برابر استاد. شرح در ادامه مطلب...
رسول اکرمصلی الله علیه وآله میفرماید: دانش رابیاموزید وبه خاطر آن، آرامش و متانت را فرا گیرید و در برابرکسی که از او دانش میآموزید، فروتن باشید.
4 - به نیکی یاد کردن از استاد. 5 - حقشناسی از استاد. دانشجو نباید در طول زندگانیاش از دعایخیر نسبتبه استاد غافل بماند.
6 - سپاسگزاری از ارشاد و هشدارهایاستاد، اگر چه با توبیخ و انتقاد و گزندگیهمراه باشد. 7 - تحمل جور و تندرویهای استاد. باید در برابر جفای استاد و تندرویهایاخلاقی او شکیبا بود.
8 - زودتر از استاد در درس حاضر شدن. 9 - رعایت ادب و نزاکت در برابر استاد. هنگام ورود استاد به کلاس، بر دانشجولازم استبه عنوان احترام بایستد و درمحضر او به گونهای بنشیند که نمایانگر ادب ونزاکتباشد. پرسش و خطاب به استاد نیزباید همواره با ادب و تکریم باشد.
10 - عدم ایجاد مزاحمتبرای استاد. اگر استاد مشغول گفتگو، مطالعه، تحقیق،نوشتن، تلاوت قرآن یا اقامه نماز است، نبایدمزاحمش شد.
11 - عدم تحمیل وقت تدریس بر استاد. 12 - مراقبت از حرکات و رفتار خود درمحضر استاد. از مهمترین وظایف دانشجو این است که بااشتیاق و علاقه به سخنان استاد گوش فرادهد; نگاهش را بر او متمرکز سازد و با تماموجود بدو روی آورده، با دقت در گفتههایوی بیندیشد و آن را در حافظه خویش نگهدارد تا او را به اعاده سخن ناگزیر نسازد.دانشجو باید بی جهت نگاه خود را از استادبرنگرفته، به این سو و آن سو ننگرد. بویژه درلحظاتی که با استاد گفتگو میکند و یا استاد بااو سخن میگوید، با لباس و انگشت و .....بازی نکند و خمیازه نکشد. نیز در محضراستاد با دیگران در گوشی و پنهانی صحبتنکند و نخندد.
13 - رعایت لطف بیان و تنظیم صداهنگام گفتگو با استاد. دانشجو باید در خطاب به استاد، دارایحسن تعبیر و لطافتبیان باشد و به او نگوید:چرا، نه، قبول نداریم، چه کسی چنین گفته،این سخنی که شما میگویید در کجاست و یاماخذ آن را در کجا میتوان یافت؟ نبایدبگوید: آنچه به خاطر دارم و یا دیگران نقلکردهاند با گفتار شما مغایرت دارد.
اگر هدف دانشجو در این چون و چراهابهرهگیری از استاد است، باید در جلسهدیگری غیر از جلسه درس و یا در جلسهخصوصی آنها را مطرح کند. اگر هم ناگزیراست که در همان جلسه، پرسشهای خویشرا مطرح کند، شایسته استبه جای الفاظمذکور لحن خود را تلطیف کرده، بگوید: اگر بهما چنین بگویند، اگر این سخن را قبول نکنیمیا اگر از ما بپرسند به چه دلیل میگویی، درپاسخ چه بگوییم؟ و عباراتی از این قبیل.
14 - نادیده گرفتن اشتباهات لفظی یاعلمی استاد. آن چه مسلم است تنها معصومانعلیهم السلام ازاشتباه و لغزش مصونیت دارند و بشر عادی،گر چه دارای مراتب بالای علمی هم باشد، گاهدچار لغزش و اشتباه خواهد شد. بنابراین،نباید شاگرد هنگام غفلت و اشتباه استادچهره خود را دگرگون سازد و یا با اشاره بهدیگران بفهماند که شخصا رای و سخن استادرا مردود میداند.
اگر زبان استاد به تحریف کلمهای شتابگرفت و به علت جابه جا شدن حروف کلمه،واژه و تعبیری از زبانش خارج شد که دارایمفهوم زنندهای بود، شاگرد باید آن را نشنیدهگرفته، به کلی فراموش کند و برای کسی بازنگوید.
15 - پیشدستی نکردن شاگرد به پاسخ پرسشها در محضر استاد. البته اگر خود استاد از او خواست که جوابپرسشی را در جلسه درس بیان کند، اشکالندارد.
16 - قطع نکردن سخنان استاد. شاگرد نباید در ادامه سخن استاد وقفهایجاد کند و پیوستگی کلامش را با حرف زدناز هم بگسلد.
17 - پرسش به موقع شاگرد. نباید بی جا و بی موقع راجع به موضوعیاز استاد پرسید. مطرح کردن پرسش در بینراه نیز صحیح نیست. باید صبر کرد تا استادبه مقصد برسد و آنگاه پرسش را با او در میانگذاشت.
18 - نباید به خاطر شرم از پرسش دریغورزید. امام صادقعلیه السلام میفرماید: دانش دینی وبینش الهی، همچون خانهای است که بر آنقفل نهادهاند; کلید این قفل، پرسشاست. (1)
19 - تکریم استاد هنگام طی طریق با او. باید حرکت و راه رفتن در معیت استاد،نمایانگر احترام و محبتبه او باشد. او را ازدور با صدای بلند نخواند یا از پشتسر و ازراه دور به او سلام نکند. شاگرد باید خود رانزدیک ساخته، سلام و تحیتخویش را باصدای معمولی و متعارف به استاد تقدیمکند. به هر حال هر رفتاری که نشانه تکریم واحترام استاد باشد، بر طالبان علم لازم است.این احترامها علاوه بر آنکه کوشش ادای حقاستاد است، باعث رشد و شکوفایی صفاتنیک دانشجو و برکت در عمر علمی ویمیشود.
در خاتمه، این نوشتار را با حدیثی نورانیاز امیر مؤمنان علیعلیه السلام به پایان میبریم. آنحضرت در خصوص بزرگداشت مقام عالممیفرماید:
..... یکی از حقوق دانشمند بر تو این استکه زیاده از حد از او پرسش نکنی و دستبهدامانش نگردی. اگر بر مجلس دانشمند واردشدی و ملاحظه کردی که گروهی از مردم نزداو به سر میبرند، بر همه آنها سلام کن; سلامویژه خود را بدان عالم عرضه دار و براینشستن جایگاهی در برابرش انتخاب کن ... .
با گوشه چشم و چشمک زدن یا با دستخود در حضور او اشاره مکن و در مقام ستیز ومخالفتبا سخن او، پیاپی مگو که: فلانیچنین گفت، فلانی چنان گفت. از طولهمنشینی با دانشمند دلتنگ مشو. مثلدانشمند مثل خرما است. باید در انتظار بهسر بری تا رطبی از درختبر تو افتد. پاداشدانشمند از روزهدار و سحر خیز و شبزندهدار و جنگجوی در راه خدا فزونتراست. (2)
